ΓΙΑΤΙ Η ΑΡΚΑΔΙΑ;

Pedro Olalla
http://www.isarcadia.gr/

Γιατί η Αρκαδία;Για περισσότερα από δύο χιλιάδες χρόνια αιματηρών πολέμων, κατάφωρης αδικίας και κατάχρησης εξουσίας, ποτέ δεν έλειψαν από τον πολιτισμό μας ποιητικές φωνές που διατηρούσαν ζωντανό το ειλικρινές κάλεσμα στην αρμονία και την απλότητα μέσα από μια βουκολική εικόνα. Δεν είναι εύκολο να προσδιορίσει κανείς πότε γεννήθηκε αυτό το όνειρο, αλλά με αρχή το έργο του Λατίνου ποιητή Βιργίλιου, απέκτησε για πάντα το όνομα Αρκαδία.Η Αρκαδία, πέρα από μια ιστορική και σύγχρονη περιοχή, είναι ένα εύηχο όνομα που θριάμβευσε στον πολιτισμό μας σαν αναπόληση της ειρήνης, της αθωότητας, της αρμονίας, της φύσης, της χαράς της ζωής, της ελευθερίας στον έρωτα, της ευαισθησίας, της απλότητας, του μέτρου και της επιστροφής στην ουσία. Η Αρκαδία είναι το όραμα μιας απλής και εφικτής ευδαιμονίας, το αμυδρό και υποβλητικό πορτραίτο ενός τόπου απ' όπου ο άνθρωπος δε νιώθει ξεριζωμένος.

Σε αντίθεση με άλλους μύθους, τον μύθο της Αρκαδίας δεν μπορεί κανείς να τον αφηγηθεί. Στερείται εντελώς πλοκής, αρχής και τέλους, αποκλειστικών πρωταγωνιστών. Αποτελείται από ελεύθερες πινελιές, από χειρονομίες, συνειρμούς, χαρακτηριστικά που αναγνωρίζουμε ως «αρκαδικά», τα οποία όμως βρίσκονται διάσπαρτα στα λόγια και τα έργα πολύ διαφορετικών εποχών και τόπων. Διότι η Αρκαδία - απαλλαγμένη από τις δεσμεύσεις της αφήγησης - είναι πάνω απ' όλα μια εικόνα, και σε αυτήν την ανοιχτή και υποβλητική υπόσταση στηριζόταν ανέκαθεν η δύναμή της.

Στο πνεύμα των αρχαίων Ελλήνων και Ρωμαίων, η Αρκαδία ήταν η γη των απαρχών, των προγόνων και των οικιστών, γη ορεινή και από τη θάλασσα μακρινή, γη με ανθρώπους ευσεβείς και ταπεινούς πλάι στους θεούς της άγριας φύσης, με ανθρώπους φιλόξενους, ποιμένες, λάτρεις της μουσικής και της απλής ζωής, μακάριους και κοντινούς στην εποχή του Κρόνου. Η γη όπου η φωνή των χρησμών είχε υποδείξει τους πιο ευδαίμονες και ταπεινούς ανθρώπους.Τούτη η παράξενη εικόνα υπήρξε η αφετηρία για τον μύθο της Αρκαδίας, που από τότε μέχρι τις μέρες μας δεν έχει πάψει να εξελίσσεται και να αφομοιώνει νέα στοιχεία.

Στους χρόνους του Βιργίλιου, η Αρκαδία γίνεται ένα με τους μακρινούς απόηχους του μύθου της Χρυσής Εποχής· στο έργο των Λατίνων ελεγειακών, διεκδικεί την ιδέα του έρωτα σαν το αληθινό νόημα της ζωής· στις αρχές του χριστιανισμού, γονιμοποιεί με παγανιστική γοητεία τις πρώτες λογοτεχνικές προσπάθειες της νέας εποχής.

Καθ' όλη τη διάρκεια του Μεσαίωνα, η Αρκαδία περνά μισοκρυμμένη στη σκιά του βιβλικού Παραδείσου και μεταλαμπαδεύει την ουσία της καθώς και τα βουκολικά χαρακτηριστικά της στο μοτίβο του locus amoenus. Στα πρώτα βήματα της Αναγέννησης, ενισχύει σθεναρά την εκ νέου ανακάλυψη της Ελλάδας· με την άφιξη στην Αμερική των πρώτων Ευρωπαίων κατακτητών, αφήνει τον ισχυρό της αντίκτυπο στην αντίληψη για τον Νέο Κόσμο.

Με αφετηρία την Ιταλία του 16ου αιώνα, η Αρκαδία κατακτά τις λογοτεχνίες της Ισπανίας, της Γαλλίας και της Αγγλίας· με βάση αυτόν τον θρίαμβο, εμπνέει τη γένεση της τοπιογραφίας, τη γένεση της όπερας, προσφέρει εικόνες στη μυστικιστική έκφραση, ανοίγει στη Νεοελληνική γλώσσα το δρόμο προς την αναγεννησιακή παράδοση και δίνει πνοή στα πρώτα έργα της γερμανικής, ολλανδικής και πολωνικής λογοτεχνίας.

Ενώ δοξάζει το ανθρώπινο σώμα στα πρώτα ζωγραφικά έργα με θέμα το γυμνό, η Αρκαδία χρησιμεύει ως αλληγορία ή μάσκα στον περίπλοκο κόσμο του παλατιού και προσφέρει καταφύγιο ενάντια στον αυξανόμενο θρησκευτικό φανατισμό. Στις φωνές των πιο ευαίσθητων ποιητών, τραγουδά σαν άλλοτε τον πόνο για τον χαμό αγαπημένων προσώπων· στα χέρια φιλοσόφων, ζωγράφων και αλχημιστών, μετατρέπεται σε ένα σκοτεινό και απόκρυφο σύμβολο: et in Arcadia ego.

Αργότερα, σε ένα κόσμο κουρασμένο από την υπερβολή του Μπαρόκ, η Αρκαδία διεκδικεί ξανά την αρμονία του κλασικισμού· σε μια εποχή διαφωτιστών που αναζητά τον επαναπροσδιορισμό της κοινωνίας, η Αρκαδία υπενθυμίζει και πάλι την πηγαία καλοσύνη του ανθρώπου.Η Αρκαδία προβάλλεται στα παρθένα νησιά της Πολυνησίας με την άφιξη των πρώτων Ευρωπαίων· στοχάζεται με τους ρομαντικούς γύρω από τη φύση, την ευτυχία, την ομορφιά και τον θάνατο· και ξεκινά με τους πρώτους ταξιδιώτες εκείνης της ταραχώδους και ονειροπόλας εποχής μια κρίσιμη διαδικασία νέου εξελληνισμού της Ελλάδας.

Με την ανάπτυξη της βιομηχανίας, καταγγέλλει την αγριότητα του καπιταλισμού και αναθεωρεί την ιδέα της προόδου· στους παρθένους τόπους των νέων ηπείρων, εμπνέει την ίδρυση αποικιών και πόλεων και θρηνεί για έναν απειλούμενο αγροτικό κόσμο· ενάντια στη σεμνοτυφία και την ψεύτικη ηθική, υπερασπίζεται τον ελεύθερο έρωτα· ενάντια στις ακρότητες της ασυνειδησίας και της φιλοδοξίας, συμφιλιώνει τον άνθρωπο με τη φύση· ενάντια στον πόλεμο και την κατάχρηση, εξεγείρεται ακατάπαυστα προασπίζοντας ενστικτωδώς την ειρήνη. Από την Αρχαιότητα μέχρι σήμερα, η Αρκαδία αποτελεί μια σταθερά στον πολιτισμό μας, εφιστώντας αιώνια την προσοχή στο ουσιώδες, το καλό και το δίκαιο.

Η μακρινή φωνή τού Ησίοδου, ο ουτοπικός ορθολογισμός τού Πλάτωνα, οι αθώες αντηχήσεις τού Θεόκριτου, οι εκλεπτυσμένοι στίχοι τού Βιργίλιου, η διαρκής γοητεία τού Οβίδιου, η νέα ελπίδα τού Ενδελέχιου και του Πομπόνιου, το ξαναζωντανεμένο όνειρο τού Νάσο, η ευρυμάθεια τού Δάντη, ο αλτρουισμός τού Πετράρχη και του Ριένζο, οι πολιτισμικές ανησυχίες των Μεδίκων, η ταπεινή σοφία τού Έρασμου, η ποιητική ευστοχία τού Σανατσάρο, ο ενθουσιασμός τού Μοντεμαγιόρ και τού Σίδνεϋ, ο μπαροκισμός τού Γκόνγκορα και του Ουρφέ, τα έμψυχα τοπία τού Πουσέν και του Λοραίν, η εμπιστοσύνη στον άνθρωπο του Ρουσό, οι προβολές των Σίλερ, Σέλεϊ, Γκαίτε και Μπλέικ ή οι αρκαδικές αναφορές των ημερών μας είναι μόνο μερικά από τα δείγματα της απέραντης γοητείας που η εικόνα της Αρκαδίας άσκησε στον δυτικό πολιτισμό.

Η Δύση ζούσε ανέκαθεν με την τάση προς τη δράση, την ανάπτυξη, την υπέρβαση και την πρόοδο, τάση που την οδήγησε επανειλημμένως στην υπερβολή και τη πλεονεξία· αλλά από την άλλη μεριά, ποτέ δεν έπαψε να έχει σαν αντίβαρο την Αρκαδία για να αναθεωρεί συνεχώς όλες αυτές τις στάσεις ζωής. Με τον τρόπο της, η Αρκαδία κατάφερε να γίνει μια εξιδανίκευση του ελληνικού ιδεώδους· όχι όμως μια εξιδανίκευση προς το άκρον, αλλά προς την ισορροπία.

Η Αρκαδία επέζησε στον χρόνο διότι είναι ακριβώς μια εικόνα: διότι δεν είναι πιστεύω, ούτε δόγμα, ούτε -με οποιονδήποτε τρόπο- ουτοπία. Το πιστεύω και το δόγμα αντιτίθενται στην εικόνα λόγω της αρτηριοσκλήρωσης και της αυστηρότητάς τους. Και η ουτοπία, που είναι εξ ορισμού αυτό που δεν έχει τόπο, αντιτίθεται στην Αρκαδία γιατί η τελευταία- εξιδανικευμένη ή μη - είναι πάνω απ' όλα ένας τόπος.

Αλλά επιπλέον, η Αρκαδία δεν είναι ουτοπία για έναν ακόμα λόγο: γιατί η ουτοπία είναι ένα συγκεκριμένο φανταστικό πρότυπο που στοχεύει να πραγματοποιηθεί, να αντικαταστήσει το κατεστημένο με έναν κλειστό και τέλειο κόσμο. Και σε έναν τέλειο κόσμο, η ανθρωπότητα δε θα μπορούσε να υπάρξει. Η ουτοπία αποσκοπεί στην επιβολή του καλού, και σε αυτό έγκειται και η ρίζα της ίδιας της καταστροφής της· η Αρκαδία εν τούτοις δεν επιδιώκει να επιβληθεί· είναι μια διαρκής εικόνα στον ορίζοντα· δεν είναι η επιβολή του καλού, αλλά η σαγήνη προς το καλό· δεν είναι η επανάσταση, αλλά η πειθώ.

Εξάλλου, ενάντια σε ό,τι κανείς θα μπορούσε να υποθέσει, ο μύθος της Αρκαδίας δεν αποτελεί μία από τις πανάρχαιες αφηγήσεις της ελληνικής μυθολογίας. Είναι - κατά μία έννοια - ένας νέος μύθος: ο πρώτος και ο πιο ισχυρός από όσους γέννησε ο δυτικός μας πολιτισμός. Σε αντίθεση με τους αρχαιοελληνικούς μύθους, η Αρκαδία δεν φθάνει στον πολιτισμό μας κατακερματισμένη από τα βάθη του χρόνου για να ανασυνθέσει την ταλαιπωρημένη της μορφή στους στίχους του Ησίοδου και του Ομήρου. Ο μύθος της Αρκαδίας πλάθεται εξολοκλήρου στους κόλπους του δυτικού πολιτισμού.

Στον μακρύ δρόμο που οδηγεί από τον Ησίοδο στον Θεόκριτο, η Αρκαδία ως μύθος υπήρξε μόνο ένας σπόρος· απέκτησε την ταυτότητά της με τον Βιργίλιο, στο απόγειο πλέον του ρωμαϊκού κλασικισμού· και δεν άρχισε να αποδίδει την πλούσια σοδειά της παρά μόνο μετά από δεκαπέντε αιώνες, με αρχή την νέα ώθηση του Σανατσάρο. Έτσι λοιπόν, ενώ ο ελληνικός μύθος είναι κατά κύριο λόγο μια κληρονομιά, ο μύθος της Αρκαδίας αποτελεί περίτρανα μια δημιουργία του πολιτισμού μας. Και, το πιο σημαντικό: μια δημιουργία ακόμα εν τω γίγνεσθαι· γεγονός που μας καθιστά όχι μόνο κληρονόμους της αλλά και συνεχιστές της, κοινωνούς και συνεργούς στην εξέλιξή της.

Σ' αυτό το τελευταίο σημείο, η Αρκαδία προβάλλει ενώπιόν μας ως μια πρόκληση. Η προώθηση σήμερα της ιδέας της Αρκαδίας δεν σημαίνει καλλιέργεια της παράδοσης ή της νοσταλγίας, δεν είναι απάρνηση του κόσμου ούτε επιθυμία να γίνουμε ξαφνικά ποιητές ποιμένες, και ούτε σημαίνει βέβαια να πουλάμε τουρισμό με μια πρόχειρη ετικέτα θρυλικού κύρους.

Είναι η υιοθέτηση αυτής της καθαρά ανοιχτής και δημιουργικής στάσης ζωής της οποίας ανέκαθεν υπήρχε έμβλημα η ονομασία αυτού του τόπου. Είναι η προσχώρηση σε μια προσπάθεια υπέρ του ανθρώπου που έρχεται από πολύ μακριά κι όμως εξακολουθεί να είναι πάντα επίκαιρη και επαναστατική.

Τώρα, προκλήσεις όπως η οικολογική συμπεριφορά, το δίκαιο εμπόριο, η αειφόρος ανάπτυξη, η ουμανιστική συνείδηση και η συμφιλίωση του ανθρώπου με τον εαυτό του και το περιβάλλον του συνεχίζουν και διευρύνουν τις προσπάθειες που έγιναν ανά τους αιώνες πίσω από την ποιητική εικόνα της Αρκαδίας. Τώρα, πρόκειται για τη δημιουργία μιας ροής ανάμεσα σ' αυτόν τον τόπο και την απήχησή του στον κόσμο. Πρόκειται για την αξιοποίηση προς όφελος όλων ενός τεράστιου κεκτημένου και ενός τεράστιου δυναμικού διάσπαρτων στον παγκόσμιο πολιτισμό. Πρόκειται για την τροφοδότηση της δύναμης εμπνεύστριας του ονόματος και της εικόνας της Αρκαδίας με χειρονομίες και γνωρίσματα της εποχής μας. Διότι το όνομα είναι αυτό που στηρίζει την ουσία των πραγμάτων στη σκέψη μας. Διότι η εικόνα είναι πιο ισχυρή, πιο ανοιχτή και πιο ελεύθερη από το σύστημα, την ουτοπία ή το δόγμα. Και διότι, επανειλημμένως, όταν οι άνθρωποι σκέφτηκαν πως είναι δυνατόν να είναι κανείς ευτυχισμένος και δίκαιος σ' αυτόν τον κόσμο, ανέτρεξαν στην Αρκαδία.

text & photographs: Pedro Olalla, Director of International Society for Arcadia